Zelf als Context: De Observerende Positie in ACT

Wie ben je eigenlijk? Ben je je gedachten? Je gevoelens? Je verhaal over jezelf? In Acceptance and Commitment Therapy (ACT) wordt een cruciaal onderscheid gemaakt tussen het 'zelf als inhoud' en het 'zelf als context'. Dit laatste concept vormt een van de zes pijlers van psychologische flexibiliteit en biedt een bevrijdend perspectief: je bent niet je gedachten en gevoelens, maar het bewustzijn waarin ze plaatsvinden.

Het zelf als context verwijst naar je vermogen om jezelf waar te nemen vanuit een observerende positie – een transcendent perspectief dat losstaat van de stroom van ervaringen. Dit observerende zelf is stabiel en onveranderlijk, terwijl de inhoud van je ervaring voortdurend verandert. Het is het verschil tussen de zee en de golven: de golven komen en gaan, maar de zee blijft.

Het Hexaflex: Zelf als Context in Samenhang

Het concept zelf als context staat niet op zichzelf, maar maakt deel uit van het hexaflex-model – de zes processen die samen psychologische flexibiliteit vormen. Naast zelf als context omvat dit model mindfulness, defusie, acceptatie, waarden en toegewijde actie. Deze processen versterken elkaar: wanneer je leert jezelf te ervaren als context (het observerende bewustzijn), wordt het makkelijker om te defuseren van gedachten en gevoelens te accepteren zonder ermee versmolten te zijn.

De tegenpool van zelf als context is het 'conceptuele zelf' of 'zelf als inhoud': de verhalen, rollen en identiteiten waarmee we onszelf definiëren. 'Ik ben een faalfiguur', 'Ik ben een perfectionist', 'Ik ben iemand die altijd voor anderen zorgt' – dit zijn allemaal conceptuele zelfbeschrijvingen die rigide kunnen worden en ons gevangen houden.

Van Inhoud naar Context: De Verschuiving

De overgang van zelf als inhoud naar zelf als context is een fundamentele verschuiving in perspectief. In plaats van te denken 'Ik ben angstig' (identiteit), leer je waarnemen 'Ik merk dat er angst is' (observatie). Dit klinkt als een subtiel verschil, maar de consequenties zijn groot. Wanneer angst een eigenschap is die je bent, voel je je ermee versmolten en lijkt het onveranderlijk. Wanneer angst iets is dat je waarneemt, creëer je ruimte en keuzemogelijkheden.

Deze verschuiving gebeurt niet door positief denken of het vervangen van gedachten – integendeel. Gijs Jansen benadrukt dat positieve affirmaties juist contraproductief kunnen zijn. Het gaat om het ontwikkelen van een nieuw perspectief door oefening en ervaring.

Praktische Toepassingen in Coaching en Therapie

Voor coaches en therapeuten is het werken met zelf als context een krachtig instrument. Het helpt cliënten om los te komen van rigide zelfbeelden en meer flexibiliteit te ontwikkelen. Jaantje Thiadens en Sergio van der Pluijm passen dit principe toe in coachingspraktijken en beschrijven hoe je als coach mensen kunt helpen een ruimer perspectief op zichzelf te ontwikkelen.

In Coachen 3.0 - Deel 3 Acceptatie en commitment wordt dit concept behandeld als een vaardigheid om los te komen van een star, rigide zelfbeeld. Het gaat niet om het ontkennen van je verhaal of je eigenschappen, maar om het ontwikkelen van een meta-perspectief: je kunt je verhaal observeren zonder erdoor bepaald te worden.

Het Observerende Bewustzijn Cultiveren

Hoe ontwikkel je dit observerende perspectief? Mindfulness speelt hierin een centrale rol. Door regelmatig te oefenen met het waarnemen van gedachten en gevoelens zonder ermee te versmelten, versterk je het bewustzijn van jezelf als context. Oefeningen zoals de 'bus-metafoor' – waarin verschillende delen van je persoonlijkheid passagiers zijn in een bus waarvan jij de chauffeur bent – helpen dit perspectief te ontwikkelen.

In How to ACT beschrijft Gijs Jansen concrete interventies voor therapeuten om cliënten te helpen een flexibelere relatie met zichzelf te creëren. Het gaat om het herkennen van patronen waarin je geïdentificeerd bent met gedachten ('Ik ben dom') en het creëren van ruimte ('Ik merk dat mijn hoofd denkt dat ik dom ben').

Integratie en Verdieping

Het concept zelf als context is niet uniek voor ACT – het vindt wortels in diverse filosofische en spirituele tradities, van het boeddhisme tot het stoïcisme. De kracht van ACT ligt in de systematische, evidence-based manier waarop dit perspectief wordt geïntegreerd met andere processen. Door mindfulness te combineren met waarden en toegewijde actie, wordt zelf als context geen abstract filosofisch concept maar een praktisch instrument voor verandering.

Voor professionals die dieper willen graven, biedt de Relationele Frame Theorie (RFT) – de gedragstheoretische basis van ACT – een verklaring voor hoe taal en cognitie het conceptuele zelf creëren en in stand houden. Het observerende zelf staat daar tegenover als een vorm van bewustzijn dat voorafgaat aan taalkundige categorisering.

Uiteindelijk gaat zelf als context over vrijheid: de vrijheid om niet bepaald te worden door je geschiedenis, je gedachten of je emoties, maar om te kiezen hoe je reageert vanuit een ruimer perspectief. Het is een uitnodiging om je niet langer te laten kiezen door je eigen verhaal, maar zelf te kiezen welke richting je leven neemt – niet door controle uit te oefenen, maar door bereidheid te ontwikkelen om aanwezig te zijn bij wat is, vanuit het observerende bewustzijn dat altijd beschikbaar is.